چکیده: در همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر که به همت انجمن جامعه‌شناسی ایران در تاریخ هفتم و هشتم خرداد ماه ۱۳۹۰ در سازمان اسناد ملی ایران برگزار شد، بیش از پنجاه سخنران داخلی و خارجی با ارائه مقالات خود، بحث تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در جهان و خاورمیانه را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار دادند....
همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر به همت انجمن جامعه‌شناسی ایران در تاریخ هفتم و هشتم خرداد ماه ۱۳۹۰ در سازمان اسناد ملی ایران برگزار شد.به گزارش سایت این انجمن، در این همایش که انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی، بنیاد علم و فرهنگ استانبول، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، پژوهشکده اسناد، پژوهشکده دین و اندیشه مشهد، مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی و بین‌المللی (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری)، جهاد دانشگاهی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به عنوان نهادهای همکار و حامی مشارکت داشتند، بیش از پنجاه سخنران داخلی و خارجی با ارائه مقالات خود، بحث تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در جهان و خاورمیانه را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار دادند.
همچنین علاوه بر این سخنرانی‌ها، کتابی حاوی بیش از ۱۲۰ چکیده مقاله دریافتی و برگزیده این همایش به همراه شماره ویژه خبرنامه انجمن حاوی مجموعه بیش از ۳۰ گفت‌وگو با جمعی از مهم‌ترین متخصصان این حوزه نیز در باب موضوع همایش در اختیار حاضران قرار گرفت. این دو مجموعه پیش از این در سایت انجمن برای علاقه‌مندان منتشر شده‌اند (کتاب چکیده مقالات، گفت‌وگوها و یادداشت‌ها) و اکنون نیز گزارشی از آنچه طی این رویداد علمی دو روزه گذشت، ارائه می‌شود.
نشست افتتاحیه و بحث از جامعه مدنی
همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، با سخنرانی محمدامین قانعی‌راد، رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران آغاز شد. او در سخنان خود، ضمن خیر مقدم به مهمانان خارجی و حضار ایرانی، به بیان اهداف همایش پرداخت و در این میان، با اشاره به اهمیت توسعه گفت‌وگو بین متفکران اجتماعی و جامعه‌شناسان، تقویت همکاری‌های علمی و تبادل اندیشه‌ها در بین متخصصان این دو حوزه در خاورمیانه را مورد تأکید قرار داد.
در ادامه مراسم افتتاحیه، سید حسین سراج‌زاده، دبیر علمی همایش، گزارشی را از اهداف و روند برگزاری آن ارائه کرد. وی همچنین با اشاره به اشتراکات فرهنگی، تمدنی و تجارب تاریخی مشابهی که در میان کشورهای منطقه وجود دارد، لزوم تقویت ارتباطات و تعاملات میان دانشمندان و محققان علوم اجتماعی منطقه مورد تأکید قرار داد و برگزاری این همایش را گامی رو به جلو برای تحقق این هدف دانست.
سپس مایکل بورووی، استاد دانشگاه برکلی آمریکا و رئیس انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی، به طرح مبحثی با عنوان “منظور ما از جامعه‌شناسی جهانی چیست؟” پرداخت. بوروی در بحث خود بر لزوم جهانی فکر کردن در جامعه‌شناسی، در عین در نظر داشتن مرزهای ملی تأکید داشت. او توضیح داد که فرض اصلی خود را در این مقاله بر آن گذاشته که جامعه‌شناسی از منظر جامعه مدنی می‌نگرد و بر همین اساس، ضمن اشاره به تاریخچه پیدایش مفهوم جامعه مدنی و چگونگی جهانی شدن آن، جامعه‌شناسی جهانی برگرفته از این دیدگاه را مستلزم گفت‌وگو و اتصال جامعه‌شناسی‌های ملی با یکدیگر دانست.
در ادامه نشست افتتاحیه این همایش، غلامعباس توسلی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران به طرح بحثی در مورد “شکل‌گیری مفهوم جامعه مدنی در اندیشه صاحب‌نظران مسلمان” پرداخت. توسلی در سخنان خود توضیح داد که چگونه افکار و اندیشه‌های غرب در میان مسلمانان، علی‌رغم علاقه‌ای که به آن داشتند، ولی به دلیل روحیه استعماری و حضور منفعت‌طلبانه نظام سرمایه‌داری مورد سوء ظن قرار گرفته است؛ هر چند به گفته او، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با تعاملات علمای کشورهای اسلامی و تفاسیری که آنها از مدرنیته ارائه دادند، به خصوص در کشورهای مصر، سوریه و ایران، زمینه تدوین قوانین اساسی و شکل‌گیری جامعه مدنی را میسر کرد.
مسأله بومی و جهانی در علوم اجتماعی
بعد از جلسه افتتاحیه، نخستین نشست همایش به بحث در مورد “مسأله بومی و جهانی در علوم اجتماعی” اختصاص یافت. در طول این نشست که مدیریت آن برعهده کاووس سید امامی، استاد دانشگاه امام صادق و مایکل بورووی بود؛ ابتدا تینا اویس، استاد دانشگاه ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی و نایب رئیس انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی، مقاله‌ای را با عنوان “جامعه‌شناسی در پیرامون: مصرف کننده یا تولید کننده نظریه” ارائه کرد. وی در بحث خود با اشاره به اعمال سلطه برخی کشورها در علوم اجتماعی، افریقای جنوبی را به عنوان یک مطالعه موردی در بررسی اعتبار پژوهش و دانش علوم اجتماعی در کشورهای پیرامون مورد بررسی قرار داد. او تلاش کرد در سخنان خود نشان دهد که ارزش “نظریه جنوبی” که در کشورهای به اصطلاح جهان سوم مطرح می‌شوند، از طریق مطالعه تطبیقی و تقویت راه‌هایی برای انتشار تولیدات دانش، می‌توانند رشد کرده و مورد توجه قرار گیرند.
در ادامه این نشست، سری حنفی، استاد دانشگاه آمریکایی بیروت، در مقاله‌ای با عنوان “زمینه نظام‌های دانشگاه در خاورمیانه عربی: انتشار جهانی و اضمحلال محلی در برابر انتشار محلی و اضمحلال جهانی” از چگونگی تأثیرگذاری نظام دانشگاه و نظام تولید دانش بر نخبگان سخن گفت. او از “بخش بخش شدن فعالیت‌های دانشگاهی”، “افول دانشگاه به عنوان حوزه عمومی” و “ضوابط انتشارات موثر در ارتقاء” به عنوان سه مولفه تأثیرگذار در این زمینه یاد کرد و با استناد به مصاحبه‌هایی که با ۲۳ نفر از متخصصان علوم اجتماعی خاورمیانه عربی داشته و برخی اسناد دیگر، تأثیرات این مولفه‌ها، به خصوص مولفه انتشارات را بر نخبگان علوم اجتماعی مورد توجه قرار داد.
مایکل کوهن، مدیر شبکه جهانی دانشمندان علوم اجتماعی و انسانی نیز به عنوان سومین سخنران نشست “مسأله بومی و جهانی در علوم اجتماعی”، به طرح بحثی با عنوان “فرا‌تر از مرزهای ملی و هژمونی علم غربی: شبکه جهانی علوم اجتماعی و انسانی” پرداخت. وی در مقاله خود، به معرفی شبکه تازه تأسیسی از دانشمندان اجتماعی پرداخت کههدفش توسعه یک اجتماع جهانی علوم اجتماعی و انسانی فرا‌تر از الگوهای هژمونیک علم غربی است. به گفته او، این شبکه پیشنهاد می‌کند که با فرا‌تر رفتن از چارچوب‌های نظری جوامع محدود به مرزهای ملی، و با فرا‌تر رفتن از قوم‌مداری، درباره پدیده‌های اجتماعی سراسر جهان تأمل کرده و گفت‌وگو و همکاری بین علوم اجتماعی و انسانی را فرا‌تر از مرزهای رشته‌ای ترویج کنیم.
پس از سخنان کوهن، ابراهیم توفیق، پژوهشگر و مدرس جامعه‌شناسی، به بیان تمایزهای بین دو مبحث جامعه‌شناسی شرقی و شرق‌شناسی پرداخت. به گفته توفیق، جامعه‌شناسی شرقی، گرچه همچون معادل غربی‌اش در شرق‌شناسی ریشه دارد، اما بر خلاف آن، بر اساس تعلیق زمان حال صورت بندی شده است که این تعلیق در رویکرد غالب بر آن (نظریه نوسازی) و گزاره “جامعه دوران گذار” تعین یافته و باعث می‌شود این نوع جامعه‌شناسی نه قادر به تبیین پوزیتیویستی وضع موجود باشد و نه امکان دریافت تاریخی- انتقادی آن را به وجود آورد.
سخنران پایانی این نشست، امیر خراسانی، کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی بود که مقاله خود را با عنوان “رویکرد پسا استعماری، نقدی ناتمام: تأملی بر روش” ارائه کرد. وی در سخنان خود با اشاره به نقش محوری ادوارد سعید و جریان پسااستعماری که در نسبت با پرسش‌ها و مواضع او شکل می‌گیرد، به بررسی ابعاد و دیدگاه‌های این جریان در نزد متفکران آن پرداخت.
علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی در کشورهای خاورمیانه
از بعدازظهر روز هفتم خرداد ماه، نشست‌های همایش تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، در دو سالن جداگانه ادامه پیدا کرد و در بخش اول نشست‌های بعدازظهر، در هر دو سالن مقالاتی حول موضوع “علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی در کشورهای خاورمیانه” مطرح شد. مدیریت نشست در سالن یک را تقی آزاد ارمکی استاد دانشگاه تهران و سید فریدالعطاس استاد دانشگاه ملی سنگاپور برعهده داشتند و در این سالن همچنان سخنرانی‌ها مانند نشست‌های صبح به زبان انگلیسی ارائه می‌شد.
ریاض حسن استاد جامعه‌شناسی دانشگاه نیویورک ابوظبی و دانشگاه فیلندرز استرالیا نخستین سخنران این نشست بود که مقاله خود را با عنوان “جامعه‌شناسی اسلام و جوامع مسلمان: یک نمای کلی” ارائه کرد. وی در سخنرانی خود با اشاره به برخی موضوعات و سوالات کلیدی که به گفته او، جامعه‌شناسی اسلام و جوامع مسلمان را به یک حوزه چالشی تحقیق اجتماعی تبدیل می‌کند، مطالعات تجربی جوامع مسلمان را منبعی غنی برای ارزیابی اعتبار برخی از قضایای عمده نظریه‌های اجتماعی ارزیابی کرد. به گفته او، پژوهش‌های جامعه‌شناختی مدرن می‌توانند از طریق مطالعات نظام‌مند و تطبیقی جوامع مسلمان، بنیان‌هایی برای فهم عمیق‌تر واقعیت اجتماعی جهان اسلام فراهم کنند.
در ادامه این نشست، سعید اوزروارلی، از انجمن ابن خلدون استانبول، بحثی را با عنوان “رویکردهای جایگزین به تفکر اجتماعی مدرن در ترکیه: تحلیل‌های تاریخی و پرسش‌های امروزین” مطرح کرد و طی آن به بررسی این موضوع پرداخت که چگونه در ترکیه قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، بین تفکر اروپای مدرن و تفکر عثمانی ارتباط برقرار شده و در این میان متفکران و اندیشمندان ترک چه نقشی در دانش معاصر و تفکر اجتماعی ایفا کرده‌اند.
مصطفی کامل السید، استاد دانشگاه قاهره سومین سخنران نشست علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی در کشورهای خاورمیانه بود. او عنوان مقاله خود را “مطالعه جامعه‌شناسی سیاسی در دانشگاه‌های مصر: دور شدن از وابستگی دانشگاهی؟” انتخاب کرده بود و در ارائه آن توضیح داد که چگونه در کشوری عربی مانند مصر، دانشگاهیان توانسته‌اند از وضعیت وابستگی کامل به مکاتب غربی تا حدی دور شده و به وضعیتی نزدیک شوند که در عین حالی که محصول دانشگاه‌های غربی را در این حوزه نادیده نمی‌گیرند ولی این محصولات را از چشم‌اندازی انتقادی بررسی کرده و با افزودن تحلیل‌ها و چشم‌اندازهای نظری برگرفته از فرهنگ و تجربه تاریخی کشور خود، به غنی شدن آن کمک کنند.
بخش پایانی این نشست به مقالات دو جامعه‌شناس ایرانی اختصاص داشت. در این بخش، حسن محدثی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در مقاله‌ای با عنوان “نظریه اجتماعی دینی شکلی بدیل از نظریه جامعه”، ضمن ارائه دسته‌بندی‌ای از نظریه‌های اجتماعی، به طرح بحثی درباره نظریه اجتماعی دینی و معرفی آن پرداخت. او همچنین نکاتی را در مورد صورت‌بندی نظریه اجتماعی برگرفته از اسلام نبوی مطرح کرد. در ادامه، مقصود فراستخواه، عضو هیأت علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی نیز سخنرانی خود را با عنوان “متن به مثابه یک مسأله و بخشی از یک راه حل: دلالت‌های اجتماعی نقد متن دینی توسط متفکران مسلمان و معاصر عرب” ارائه کرد. او در بحث خود با اشاره به “متن-بنیاد” بودن تمدن اسلامی، با رویکرد جامعه‌شناختی به بررسی تفکر اندیشمندان عرب مسلمان درباره متن دینی و سیر تحولات آن به خصوص در ۲۰۰ سال اخیر پرداخت.
این نشست به روال همه نشست‌های همایش با پرسش و پاسخ و طرح نظرات برخی از حاضران خاتمه یافت. اما هم‌زمان در ساعت ۱۴ روز هفتم خرداد ماه، در سالن دو نیز همین موضوع “تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در کشورهای خاورمیانه” در جمع دیگری مورد بررسی قرار گرفت. این اولین نشست این همایش به زبان فارسی بود که مدیریت آن را سید ضیاء هاشمی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران به عهده داشت. او خود در این جلسه، به عنوان اولین سخنران، مقاله‌ای را با عنوان “جامعه‌شناسی حج، الگویی پیشنهادی برای شکل‌گیری جامعه‌شناسی منطقه‌ای” ارائه کرد. هاشمی در بحث خود، با اشاره به برجستگی نماد حج در جوامع اسلامی و در عین حال، امکان جلب دغدغه‌های مشترک محققان نسبت به چنین موضوعی برای ایجاد یک سنت علمی، تأکید کرد که تمرکز متولیان و متخصصان علوم اجتماعی بر موضوع حج هم می‌تواند الگویی برای توسعه تعاملات علمی محققان منطقه باشد و هم فرصتی را برای مشارکت و تولید علمی فراهم آورد.
سخنران دوم این نشست، سید عبدالامیر نبوی، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی بود که بحث خود را در قالب مقاله‌ای با عنوان “اسلام‌گرایی رادیکال و مناسبات اجتماعی: بررسی دلایل فقدان نظریه‌ای اجتماعی” ارائه کرد. وی در این زمینه با اشاره به چندین دهه فعالیت عملی و فراز و نشیب‌های نظری جریان اسلام‌گرای رادیکال و موضوعات و مفاهیم جدیدی که این جریان وارد حوزه تفکر و کنش سیاسی خاورمیانه کرده است، به ذکر دلایل ناتوانی آن در مفهوم‌سازی و صورت‌برداری جدید از مناسبات اجتماعی پرداخت و این دلایل را در سه دسته خلاصه کرد: “تقلیل همه امور و از جمله امر اجتماعی به حوزه قدرت سیاسی”، “غیبت تاریخ در نگرش به جامعه و مناسبات اجتماعی” و “دغدغه کنترل به جای درک ماهیت و روند تحولات اجتماعی”.
در ادامه این نشست، سید محمد میرسندسی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین، مقاله خود را با عنوان “دیدگاه تعامل‌گرا: راه حل نظری مسائل کشورهای خاورمیانه” مطرح کرد. او در بحث خود، رویکرد و واکنش‌های متفکران خاورمیانه را در مقابل جریان مدرنیته، در سه دسته واکنش‌های سنت‌گرایان، غرب‌گرایان و میانه‌روها تقسیم کرد و با تمرکز بر دسته آخر توضیح داد که چگونه آنها با رویکردی تعامل‌گرا و نقشی میانجی‌گرایانه میان سنت و غرب، کوشیده‌اند به صورتی منطقی از هر دو دیدگاه بهره گیرند.
“موانع رشد جامعه‌شناسی در خاورمیانه سده اخیر” عنوان مقاله دیگری در این نشست بود که توسط کامران ربیعی، دانشجوی دکتری دانشگاه اصفهان ارائه شد. ربیعی در بحث خود با الهام از مدل سه گانه مایکل بورووی در تبیین وضعیت جامعه‌شناسی در آغاز قرن بیست و یکم، تلاش کرد نشان دهد که چگونه جامعه‌شناسی در خاورمیانه از طرف دولت، اقتصاد و جامعه مدنی با موانعی مواجه شده است.
آخرین مقاله ارائه شده در این بخش از همایش نیز از سوی مهدی محمدی، مدرس جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران، و میثم ملکشاه، دانشجوی کارشناسی علوم اجتماعی موسسه آموزش عالی سبز، ارائه شد. این مقاله به بررسی تعاملات و تعارضات جامعه‌شناسی در ایران با جامعه‌شناسی جهانی می‌پرداخت.
میزگرد تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در اسلام و ایران
در آخرین بخش از نشست‌های روز اول همایش تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، ساعت ۱۷ به صورت هم‌زمان دو نشست در باب موضوع “تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در اسلام و ایران” برگزار شد، یکی به زبان انگلیسی و فارسی و دیگری فقط به زبان فارسی. مدیریت نشست انگلیسی و فارسی که در سالن یک برگزار می‌شد، بر عهده حمید عبداللهیان عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و فرید العطاس بود و در آن حمید پارسانیا، علیرضا شجاعی‌زند، حسین کچوئیان و حسین بستان به ارائه مباحث خود پرداختند.
در این نشست، حمید پارسانیا، عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم، به عنوان نخستین سخنران، مقاله خود را با عنوان “روش‌شناسی اندیشه اجتماعی در جهان اسلام” ارائه کرد. وی در بحث خود، با اشاره به تکثر سنت تاریخی اندیشه اجتماعی در جهان اسلام خاطرنشان کرد که این سنت در بعد هستی‌شناختی رویکرد قدسی دارد، در بعد معرفت‌شناختی مرجعیت را با وحی می‌داند و در انسان‌شناختی بحث خلافت انسان را در مقابل اصالت انسان مطرح می‌کند. پارسانیا همچنین دیدگاه مدرن را مانع تعامل فعال با تفکر اجتماعی در جهان اسلام دانست.
“ایران اسلامی، بانی موضوع و انگاره جدید در جامعه‌شناسی” عنوان مقاله دوم این میزگرد بود که توسط علیرضا شجاعی‌زند، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، ارائه شد. او در بحث خود، با بیان این ادعا که ایران بعد از انقلاب از دو جنبه “ابداعات موضوعی” و “گشایش‌های معرفتی”، به درک صائبی از موقعیت خود در مطالعات جامعه‌شناختی رسیده است، به تحلیل این دو جنبه پرداخت.
در ادامه، حسین کچوئیان، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران نیز به عنوان یکی دیگر از سخنرانان این میزگرد، به طرح بحثی با عنوان “ماهیت و سیر تفکر اجتماعی مسلمین در قیاس با تفکر اجتماعی تجدد و جامعه‌شناسی” پرداخت. وی در سخنان خود تلاش کرد به سه نقد وارد شده بر تفکر اجتماعی مسلمانان پاسخ دهد.
در پایان این میزگرد، حسین بستان، عضو هیأت علمی و مدیر گروه علوم اجتماعی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سخنرانی خود را با عنوان “نظریه خانواده در اندیشه متفکران مسلمان” ایراد کرد. او در بحث و مقاله خود، بر پایه آموزه‌های اسلامی و با الهام از دیدگاه متفکران مسلمان، به ارائه نظریه‌ای تبیینی در باب خانواده، عوامل پیدایش و استحکام آن و همچنین علل سست شدن پیوندهای خانوادگی در دوران معاصر پرداخت.
به طور هم‌زمان با این میزگرد، نشست دیگری نیز با حضور سید محمد ثقفی، یعقوب موسوی، عباس کاظمی، مهدی یوسفی و حسام‌الدین صفاری و اردشیر منصوری، در سالن دو به بررسی موضوع تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در اسلام و ایران اختصاص داشت. در این نشست که با مدیریت سید یعقوب موسوی برگزار شد، سید محمد ثقفی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، به عنوان نخستین سخنران، بحث خود را با عنوان “مناسبات تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی” ارائه کرد. وی در سخنانش، به عمر طولانی تاریخ تفکر اجتماعی از یونان باستان تا امروز اشاره کرد و آن را از جامعه‌شناسی به عنوان یک علم با اندیشه منظم و سیستماتیک متمایز دانست با این وجود تأکید کرد که متفکری مانند فارابی یا ابن خلدون که به طرح یک نظریه و تئوری منسجم می‌پردازد، باید در زمره جامعه‌شناسان به حساب آید و این بدان معنی است که جامعه‌شناسی با اگوست کنت شروع نشده است.
در ادامه، سید یعقوب موسوی، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا به عنوان دومین سخنران این نشست، به بیان دیدگاه خود در قالب مقاله‌ای با عنوان “سهم رویکرد تاریخی در بررسی‌های جامعه‌شناختی چند دهه اخیر در ایران” پرداخت. او در بحث خود، ضمن اشاره به اهمیت استفاده از تاریخ و رویکردهای تاریخی در مطالعات و تعاملات جامعه‌شناختی در نظر بسیاری جامعه‌شناسان و تاریخ‌دانان و دیدگاه‌های مختلف در این باره، با بازخوانی و تحلیل محتوای آثار تعدادی از نویسندگان شناخته شده اجتماعی دوره معاصر، نقاط ضعف و قدرت کاربرد رویکرد تاریخی را در میان آنها مورد بررسی قرار داد.
“پروژه جامعه‌شناسی‌سازی یا جامعه‌شناسی بومی در دهه ۶۰” موضوع سخنرانی عباس کاظمی، مدیر گروه جامعه‌شناسی پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی بود. وی در مدتی که به ارائه مقاله او اختصاص داده شده بود، با مروری تاریخی بر فعالیت‌های “جامعه‌شناسان انقلابی” در دهه ۶۰ ایران، به بررسی پروژه “جامعه‌شناسی سازی” در این دوره پرداخت. به گفته او، این روند با تکیه بر جامعه‌شناسی ابن خلدونی تلاش داشته از سیطره گفتمان غربی علوم اجتماعی رهایی یابد اما با پذیرش آن گفتمان تلاش کرده به صورت انفعالی نشان دهد که مثلاً ابن خلدون و فارابی هم جامعه‌شناس بوده‌اند. کاظمی در بحث خود کوشش کرد نشان دهد که چگونه این جریان ایران را از دستیابی به یک جامعه‌شناسی بومی بازداشته است.
مقاله بعدی ارائه شده در این نشست، با عنوان “تفکر اجتماعی ایرانی در قالب جامعه‌شناسی” از سوی سید مهدی یوسفی، دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران و حسام‌الدین صفاری دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی ارائه شد. این مقاله به این موضوع اختصاص داشت که چگونه تفکر اجتماعی ایرانی با تکیه بر مسأله دولت به عنوان مسأله محوری، مرزهای دولت- ملت که موضوع اصلی جامعه‌شناسی است را نادیده گرفته است. به عقیده نویسندگان این مقاله، شباهت ظاهری اندیشه دولت محور با بحث‌های دولت- ملت در جامعه مدرن سبب شده این امکان فراهم شود که بخش‌هایی از تفکر اجتماعی ایرانی پس از ورود به جامعه‌شناسی خود را در قالب آن بازسازی کند.
آخرین سخنران این نشست، اردشیر منصوری، مدرس دانشگاه و رئیس دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت فرهنگی دانشگاه تهران بود که به ارائه مقاله خود با عنوان “اندیشه اجتماعی در شعر حافظ: دلالت‌هایی برای دغدغه‌های انسان امروز” پرداخت. منصوری در بحث خود شعر حافظ را به عنوان یک اندیشه اجتماعی مورد توجه قرار داد و بر وجود نقد اجتماعی در این اشعار و ارائه تفسیری از “انسان آرمانی” و “جامعه آرمانی” تأکید کرد.
نخستین روز همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر ساعت ۱۹ روز هفتم خرداد ماه به کار خود خاتمه داد.
تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در ایران
روز دوم همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، ساعت ۸:۳۰ صبح با نشست “تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در ایران” آغاز شد. مدیریت این نشست که به زبان انگلیسی برگزار می‌شد، بر عهده شیرین احمدنیا، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و سعید اوزروالی، از انجمن ابن خلدون ترکیه بود.
در این جلسه، ابتدا فرید العطاس به ارائه مقاله‌ای با عنوان “امکانات جامعه‌شناسی‌های دگرواره در ایران” پرداخت. این استاد دانشگاه ملی سنگاپور در بحث خود، با اشاره به وضعیت تاریخ معاصر ایران و نقش متفکران و مبارزان اجتماعی آن، به بحث و بررسی نقدهای ایرانیان از وضعیت علوم اجتماعی پرداخت و تلاش کرد امکان “گفتمان‌های دگرواره اصیل” را در ایجاد علوم اجتماعی مستقل در این کشور مورد بررسی قرار دهد.
در ادامه این نشست، سارا شریعتی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، بحث خود را در قالب مقاله‌ای با عنوان “اسلام و علوم اجتماعی، یک مسأله‌شناسی دوگانه” بیان کرد. وی در سخنان خود به بررسی جایگاه علوم اجتماعی در تاریخ اسلام و جایگاه اسلام در علوم اجتماعی از زوایای گوناگون پرداخت. او همچنین در این بحث، بر ضرورت مطالعات جامعه‌شناختی اسلام، فارغ از منازعات اعتقادی و سیاسی تأکید کرد.
“جامعه‌شناسی ایرانی و ترجمه گزینشی نظریه‌های سکولاریزاسیون” موضوع مقاله سید مرتضی هاشمی مدنی دانشجوی دکتری دانشگاه واریک انگلستان بود که توسط شیرین احمدنیا ارائه شد. در این مقاله تأکید بر این بود که در ایران لااقل یک دسته مهم از نظریات سکولاریزاسیون که تجدد را ادامه گذشته مذهبی در لباسی مبدل و جدید می‌بینند، چندان ترجمه نشده و مورد ارجاع قرار نگرفته است. نویسنده این مقاله تلاش کرده بود چرایی این مسأله را در یک تحلیل تاریخی مورد بررسی قرار دهد.
سخنران پایانی این نشست، بیوک محمدی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود که موضوع “اندیشه‌های اجتماعی در ادبیات فارسی” را مورد بررسی قرار داد. وی در بحث خود با تأکید بر وجود حجم زیادی از اندیشه‌های اجتماعی در ادبیات فارسی و البته تفاوت آنها با دانش و علوم اجتماعی، تلاش کرد مزایا و فایده‌های این اندیشه‌ها را به ویژه در شعر فارسی مورد واکاوی و تحلیل قرار دهد.
تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی متفکران مسلمان
در ادامه برگزاری نشست‌های روز دوم همایش تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، ساعت ۱۱ صبح دو نشست به طور هم‌زمان در دو سالن برگزار شد. موضوع نشست سالن یک “تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی متفکران مسلمان” بود که به زبان انگلیسی و با مدیریت ریاض حسن، استاد دانشگاه نیویورک ابوظبی و محمد حسین پناهی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، برگزار شد. محمود ذوادی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تونس، نخستین سخنران این نشست بود که بحث خود را به “کاوش‌هایی در روش‌شناسی و نظریه سیاسی جدید علم عمران ابن خلدون” اختصاص داد. ذوادی ابن خلدون را تنها جامعه‌شناس کلاسیک نمایان‌گر جامعه‌شناسی غیر غربی معرفی کرد و بر پایه این دیدگاه به بررسی و واکاوی عوامل منتهی به پارادایم جدید ابن خلدون پرداخت و تلاش کرد دلالت‌های نظریه او را برای تبیین رویدادهای سیاسی اخیر در جهان عرب مطرح کند.
در ادامه این جلسه، حاکان گولارنس، از بنیاد علم و فرهنگ استانبول، مقاله آلپ ارسلان آچیکگنج از دانشگاه صنعتی ییلدز ترکیه را با عنوان “چارچوب یک جامعه‌شناسی علم: رسائل به عنوان یک مورد معرفت‌شناختی” ارائه کرد. این مقاله با بررسی کتاب ۶ جلدی رسائل‌النور نوشته بدیع‌الزمان سعید نورسی متفکر معاصر مسلمان در پی این بود که نشان دهد چگونه این اثر می‌تواند به عنوان پایه معرفت‌شناختی برای جامعه‌شناسی علم قرار گیرد.
“اجتماع و مسئولیت: مقایسه شلر، علامه اقبال و علامه طباطبایی” عنوان سخنرانی محمد توکل، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران بود. او در این مقاله، مفهوم مسئولیت و به خصوص مسئولیت اجتماعی را در فنومنولوژی اخلاقی ماکس شلر و فلسفه اسلامی علامه اقبال و علامه طباطبایی مورد واکاوی و ارزیابی قرار داد.
در ادامه این جلسه، سید جواد میری، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز به بررسی “نگرش علامه جعفری درباره گذشته، حال و آینده در بستر علوم انسانی” پرداخت. وی در این رابطه دیدگاه علامه جعفری در باب پرسش از پژوهش و جایگاه آن در جامعه‌شناسی را از لحاظ تاریخی و معاصر مورد بررسی قرار داد.
هم‌زمان با این نشست، در سالن دو نیز جمع دیگری به زبان فارسی موضوع تفکر اجتماعی متفکران مسلمان را مورد واکاوی قرار دادند. در نشست سالن دو که مدیریت آن بر عهده سوسن باستانی، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا بود، ابتدا مقاله‌ای با عنوان “چالش‌های تفکر و دانش اجتماعی در جهان اسلام از دیدگاه محمد الجابری” توسط یونس نوربخش، عضو هیأت علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، محمد اسماعیل حاج هاشمی و صدیقه سلطانیان که هر دو کارشناس ارشد جامعه‌شناسی هستند، ارائه شد. در این مقاله تلاش بر این بود که با بررسی دیدگاه‌های محمد الجابری در سه سطح موضوع، روش و نظریه و با تأکید بر مفهوم “عقل عربی”، ایده ایجاد تفکر اجتماعی مستقل و بومی در جوامع مسلمان مورد بررسی قرار گیرد.
در ادامه، غلامرضا صدیق اورعی، عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، “نظریه اجتماعی مبادله‌ای – کارکردی علامه طباطبایی” را مورد بحث و بررسی قرار داد. وی در مقاله خود، با تحلیل و بررسی کتاب تفسیر المیزان، بر این نکته تأکید داشت که علامه طباطبایی در این اثر خود نشان می‌دهد که فرآیند انتخاب‌های عاقلانه و مبادله‌های عادلانه آثار منتجه‌ای در سطح کلان جامعه و حتی در دوره‌های تاریخ پدید می‌آورد و این آثار کارکردی و مفید و حتی لازم و انسجام‌بخش‌اند. صدیق اورعی بر همین اساس، دیدگاه سید محمد حسین طباطبایی را “نظریه مبادله کارکردی” نامید و به معرفی ابعاد متفاوت آن پرداخت.
عنوان مقاله بعدی این نشست که توسط زهرا حیدر‌زاده، کارشناس ارشد مطالعات زنان و سوسن باستانی تهیه شده بود، “بررسی جایگاه زنان در الهیات اسلامی با توجه به آراء علامه طباطبایی در تفسیر المیزان: دوگانه زن آسمانی و زن زمینی” بود. در این مقاله همچنان با مبنا گرفتن کتاب تفسیر المیزان، دیدگاه علامه طباطبایی، به عنوان یکی از مهم‌ترین مفسران شیعی، در مورد جایگاه زنان مورد بررسی قرار گرفت.
مجید کافی، دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، سخنران دیگر نشست تفکر اجتماعی متفکران مسلمان بود که در بحث خود، مؤلفه‌های روشنفکری را در اندیشه سید جمال‌الدین اسدآبادی مورد بررسی قرار داد.
“ارزیابی جامعه‌شناختی از اندیشه اجتماعی فتح الله گولن” عنوان آخرین مقاله این نشست بود. محمد فکری، دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی انقلاب پژوهشکده امام خمینی و مینا اینانلو، دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان ارائه دهندگان این مقاله بودند که در بحث خود، به معرفی فتح‌الله گولن اندیشمند معاصر ترکیه و آثار و دیدگاه‌های او پرداختند.
میزگرد علوم اجتماعی و مسائل خاورمیانه معاصر
همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، بعدازظهر روز دوم با موضوع محوری “علوم اجتماعی و مسائل خاورمیانه معاصر” کار خود را ادامه داد. این موضوع نیز به روال موارد قبلی در دو سالن با حضور متخصصان مختلف و به دو زبان انگلیسی و فارسی مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. در سالن یک ناصر فکوهی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و محمود ذوادی مدیریت جلسه را بر عهده داشتند.
“چشم‌انداز سیاسی خاورمیانه جدید و نقش علوم اجتماعی در آن”، عنوان سخنرانی نخست این نشست بود که توسط ناصر فکوهی ارائه شد. وی در بحث خود، با مروری تاریخی بر وضعیت منطقه خاورمیانه در نیم قرن اخیر، نقش تعیین کننده علوم اجتماعی و در رأس آنها جامعه‌شناسی را در ترسیم چشم‌انداز آتی این منطقه مورد بررسی قرار داد. او در عین حال تلاش کرد با طرح این موضوع و ارائه خطوط کلی آن، امکان ترسیم یک استراتژی آکادمیک از یک سو و یک جامعه‌شناسی فعال سیاسی از سوی دیگر را با هدف تأمین آینده بهتری برای مردم منطقه مورد توجه قرار دهد.
در ادامه این نشست، هادی خانیکی، عضو هیأت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، مقاله خود را با عنوان “جهان ایرانی، جهان مصری و جهان ترک و رویارویی آنها با تجدد” ارائه کرد. در این میزگرد همچنین آقایان پرفسور ریاض حسن، مصطفی کامل و سعید اوزروالی به بحث و تبادل نظر در باره موضوع میزگرد پرداختند.
در همین زمان، در سالن دو همایش نیز جمعی از متخصصان ایرانی گرد هم آمدند تا به بحث و گفت‌وگو در باب موضوع علوم اجتماعی و مسائل خاورمیانه معاصر بپردازند. در نشست سالن دو که به مدیریت علی‌محمد حاضری، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، برگزار شد؛ ابتدا نعیما محمدی، مربی دانشگاه شهید باهنر کرمان، به ارائه مقاله‌ای با عنوان “تأملی نظری در باب علل تمایز موقعیت زنان در کشورهای اسلامی منطقه” پرداخت. محمدی در این مقاله که با همکاری علی محمد حاضری نوشته شده بود، با استفاده از روش اسنادی و تاریخی، نوعی گونه‌شناسی از اندیشه‌های مطرح در کشورهای اسلامی را در خصوص مقوله به رسمیت شناسی زنان در روابط میان نیروهای اجتماعی با قدرت حاکم ارائه کرد.
در ادامه این نشست، منصوره اعظم آ‌زاده، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا، در ارائه مقاله مشترکی که با هاوژین بقالی، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی نگارش شده بود، به بررسی موضوع “سلفی‌گری در کردستان ایران” پرداخت. او در بحث خود، ضمن معرفی جریان اجتماعی سلفی‌گری و تقسیمات درونی آن، موضوع چرایی و چگونگی تبدیل شدن این جریان به منبعی هویتی برای کردهای اهل سنت ایران را مورد توجه قرار داد.
“انقلاب اسلامی و تحول در نظریات جامعه‌شناسی انقلاب” عنوان مقاله دیگری بود که در این نشست همایش ارائه شد. این مقاله توسط علیرضا سمیعی اصفهانی، عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج نوشته شده بود ولی به دلیل نرسیدن وی به نشست، توسط یکی از دانشجویانش ارائه شد. سمیعی در این مقاله، ضمن نقدی گذرا بر آنچه “مفروضات بنیادین رویکردهای کلاسیک در زمینه جامعه‌شناسی انقلاب‌ها” نامیده بود، به تشریح و تبیین الگوی نظری و عملی معنویت‌گرایی سیاسی حاصل از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن برای “حوزه تفکر علوم اجتماعی اسلامی” پرداخت.
پس از این مقاله، افسانه کمالی، عضو دیگر هیأت علمی دانشگاه الزهرا، بحثی را با عنوان “بنیان‌های فقر و غنای تفکر اجتماعی در ایران معاصر” پیش کشید. او در مقاله خود، ضمن بررسی ویژگی‌های تفکر اجتماعی ایران معاصر، نقش شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کنار مبانی فلسفی دانش و امنیت حمایتی و مسأله بهای عملی تفکر و دانش نظری را در این زمینه مورد بررسی قرار داد.
سخنران پایانی این نشست، احمد درستی، فارغ‌التحصیل دکتری علوم سیاسی از دانشگاه امام حسین بود که سخنرانی خود را با عنوان “هشام شرابی و نقد فرهنگی جامعه عرب” ایراد کرد. درستی در بحث خود، به نقد و بررسی اندیشه‌های هشام شرابی جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز معاصر فلسطینی پرداخت که به گفته او در زمینه ماهیت و ساختار سیاسی و اجتماعی کشورهای عربی آثار در خور توجهی دارد.
میزگرد پایانی
پس از ارائه بیش از پنجاه مقاله با عناوین و موضوعات مختلف در نشست‌های همایش دو روزه تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر و بحث و تبادل نظر در مورد آنها، میزگرد پایانی این همایش عصر روز دوم با مدیریت سید حسین سراج‌زاده، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم و دبیر علمی همایش و با حضور و مشارکت مایکل بورووی، تینا اویس، سری حنفی، فرید العطاس و محمد امین قانعی‌راد برگزار شد. در این میزگرد هر یک از حاضران به طرح ملاحظات و برداشت‌های خود در خصوص این همایش دو روزه پرداختند و ضمن موفق ارزیابی کردن آن برای طرح مسائل مربوط به تفکر اجتماعی و جامعه شناسی در خاورمیانه، آن را گام مهمی برای توسعه روابط علمی جامعه‌شناسان و متفکران اجتماعی منطقه و آشنایی آنان با یکدیگر دانسته و پیشنهاد کردند تا همایش با همکاری نهادهای علمی و پژوهشی کشورهای منطقه هر سال یا هر دو سال یک بار برگزار شود که در صورت تحقق این پیشنهاد، “همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر” اولین همایش از یک سلسله همایش‌هایی خواهد بود که در آینده برگزار خواهند شد. این نشست با ارائه دیدگاه‌های برخی از حاضران در سالن درباره همایش و مباحث جامعه‌شناسی و تفکر اجتماعی پایان یافت.
نظرات